1999. THỤY KHUÊ Tự Lực Văn Đoàn - Văn Học Và Cách Mạng

Khái Hưng xây dựng truyện ngắn hiện đại

Tự Lực văn đoàn chủ trương đổi mới văn học. Nhưng tiến trình ấy đã diễn ra như thế nào? Ai trong văn đoàn là người chủ động? Khảo sát sự hình thành truyện ngắn và tiểu thuyết trên Phong Hóa Ngày Nay, chúng ta sẽ tìm được câu trả lời.

Có thể nói rằng: Phong Hóa là đất thực nghiệm, Ngày Nay là nơi dấn thân, và hệ thống truyện ngắn và tiểu thuyết của Tự Lực văn đoàn được dựng nên từ hai nền móng ấy.

Đại cương

Trong hai năm đầu 1933-1934, Hoàng Đạo và Thế Lữ chưa có đóng góp quan trọng về tiểu thuyết và truyện ngắn trên Phong Hóa, còn Thạch Lam viết phóng sự văn chương.

Hoàng Đạo, trong thời kỳ này, viết 3 truyện ngắn: Nùng Chi Lan, Bông hoa thủy tiên và Cánh buồm trắng[1]. Đáng giá nhất là Bông hoa thủy tiên và loạt Tuồng Cổ Tân Thời[2] mà chúng tôi đã giới thiệu trong chương: Hoàng Đạo và Thạch Lam.

Thế Lữ là nhà văn có tay nghề, nhưng sau tuyệt tác Vàng và máu, đăng trên Ngọ Báo, ông không có tác phẩm nào nổi bật. Chín truyện ngắn: Thây ma xuống gác, Con châu chấu ma, Cô Bụt, Giòng máu đứt quãng, Cái ví da đen, Hai lần chết, Cái xác đuổi người, Bên đường Thiên Lôi[3], đăng trên Phong Hóa trong khoảng 1933-1934, không có gì đặc sắc. Để tạo không khí ghê sợ, Thế Lữ hay dùng câu chữ, chi tiết rùng rợn, đưa đầu lâu, xác chết và ma vào, rồi tìm cách giải thích một cách "khoa học", nên truyện của ông thường giả tạo, khó tin. Ông nổi tiếng về trinh thám, nhưng trinh thám thuộc địa hạt giải trí. Về mặt truyện ngắn, Thế Lữ không chịu tìm hiểu kỹ về con người, mà thường chú ý đến động tác bề ngoài, nên truyện ngắn của ông ít khi để lại ấn tượng sâu xa trong lòng độc giả. Cho nên, Thế Lữ không có vai trò quan trọng trong truyện ngắn trên Phong Hóa Ngày Nay, mặc dù ông viết đều đặn.

Thạch Lam là một cây bút quan trọng về truyện ngắn, nhưng phải đến Phong Hóa số 63 (8-9-33), mới có truyện ngắn đầu tiên Một cảnh quê, ký Việt Sinh, chưa có gì đặc biệt. Một năm sau mới có bài tùy bút Sóng lam cát trắng ký Thạch Lam (Phong Hóa 109, 3-10-34) và tới Phong Hóa 117 (28-9-34) lần đầu tiên có truyện ngắn Cung Hằng lạnh lẽo ký bút hiệu Thạch Lam. Nhưng những sáng tác này chưa có gì nổi trội. Trong thời kỳ Phong Hóa, Thạch Lam, dưới bút hiệu Việt Sinh đã tạo ra thể loại phóng sự văn chương, và phải đến Ngày Nay số 7 (9-4-35) Thạch Lam mới viết Đói, truyện ngắn hay đầu tiên, chúng tôi sẽ đề cập đến phóng sự và truyện ngắn của Thạch Lam trong phần viết về Ngày Nay.

1998. PHẠM CAO HOÀNG Nhớ Cúc Hoa

Cúc Hoa, Đà Lạt, 1974 - Photo by Mỹ Dung

đất anh ở và rừng anh thở
sáng anh đi chiều lại trở về
rừng vi vút những đêm gió thổi
bóng anh chìm với bóng hư vô

 

đôi khi đứng bên triền đá dựng
anh hoang mang sợ núi đè mình
có khi thấy con chồn con cáo
anh giật lùi lòng thoáng hãi kinh

 

anh đi qua rừng cao quá đỗi
anh đi về rừng quá đỗi cao
anh thu mình như con sâu nhỏ
nằm rung rinh giữa đám lá rì rào

 

và buồn thảm ôi những chiều lặng lẽ
núi và anh thành hai kẻ đăm chiêu
núi ngó anh và anh ngó núi
núi đụng trời anh đụng nỗi đìu hiu

 

đất anh ở và rừng anh thở
quá lâu ngày nên thấy hoang mang
anh sống dở và anh chết dở
giữa núi rừng cao ngất ngàn năm

Đà Lạt, 1974

PHẠM CAO HOÀNG

1997. Tranh TRƯƠNG VŨ Tranh chưa hoàn tất (Inachevée): Chất liệu hỗn hợp trên bố, 60” x 36”, ,phác khởi tháng 1/2021.

Tranh chưa hoàn tất (Inachevée):

Chất liệu hỗn hợp trên bố, 60” x 36”,

phác khởi tháng 1/2021.

(Đây là bức tranh khá lớn

phác khởi đầu tiên cho năm 2021, vẽ cảnh hoàng hôn

từ những hình ảnh hỗn tạp trong ký ức)

1996. NGUYỄN MINH NỮU Chất trí thức và nghệ sĩ trong các bài tiểu luận của Trương Vũ

Đầu năm 2019, tôi nhận được một email của Trần Thị Nguyệt Mai: “Anh Trương Vũ có rất nhiều bài tiểu luận hay, đăng rải rác ở các tờ báo giấy và internet, nhiều lần đề nghị anh ấy tập hợp lại để in thành sách nhưng anh ấy làm lơ hoài. Nguyệt Mai đề nghị chúng ta cộng tác với nhau để làm”. Tôi đồng ý ngay.  Và 4 chúng tôi: Trần Thị Nguyệt Mai (Ohio), Duyên (Michigan), Nguyễn Minh Nữu (Virginia), Phạm Cao Hoàng (Virginia) phối hợp với các anh chị Lê Hân (NXB Nhân Ảnh, California) Nguyễn Đồng (California) Nguyễn Thị Hợp (California), Tạ Quốc Quang (Texas) thực hiện và hoàn tất việc xuất bản tập tiểu luận Đuổi Bóng Hoàng Hôn của Trương Vũ vào tháng 5.2019. Đây là quà tặng chúng tôi dành cho tác giả - một người bạn vai anh mà chúng tôi quí mến.

Tập tiểu luận Đuổi Bóng Hoàng Hôn gồm 19 bài, khởi đầu là Đêm Đại Dương  ghi chút ký ức khi phải rời bỏ quê nhà vào năm 1976: “Những ngày kế tiếp, những năm tháng kế tiếp, hơn một triệu đồng bào lần lượt lao mình vào đại dương. Từ hai trăm đến bốn trăm ngàn trong số đó không bao giờ đến nơi, không bao giờ trở về. Nhớ lại bài Oceano Nox (Đêm Đại Dương) của Victor Hugo, tôi không còn chút xúc động nào nữa. Cái bi hùng trong Oceano Nox không nghĩa lý gì với những thảm kịch kinh hoàng đồng bào tôi đang trải qua trên đại dương”.

Và kết thúc là tiểu luận thứ 19: Về Lại Sorrento : “…anh vẫn nhìn thấy đôi mắt em trong những đêm mơ… đừng nói lời vĩnh biệt… hãy về lại Sorrento…” Đây là những lời tôi dịch vội từ bản tiếng Anh, Come Back to Sorrento, phiên bản Dean Martin của bản tình ca bất hủ Torna a Surriento của Ernesto DeCurtis. Tôi mê bản nhạc này từ những ngày mới bước chân vào trung học, qua lời ca tiếng Việt của Phạm Duy, Trở Về Mái Nhà Xưa. Lúc đó, tôi chưa hề thật sự sống xa nhà, chưa thật sự có những mất mát lớn nào, nhưng mỗi lần nghe vẫn thấy thắt ruột, cảm giác như mình đang trong tâm trạng một kẻ tha phương trở về ngôi nhà cũ”.

1995. Thơ ĐẶNG KIM CÔN Bên bờ tử sinh

 

Gió lùa phía Bắc

Sấm gầm Nam phương

Thân co cũi sắt

Lòng quay trăm đường

 

Yêu ma rình rập

Hí hố bể dâu

Cá nằm trên thớt

Mài dao trên đầu

 

Chôn từng ngày tháng

Ngàn nhát cuốc đau

Nhốt từng ánh sáng

Tường dày rào cao

 

Ngập tràn đêm tối,

Quanh ta còn gì

Đoạ đày, tan nát

Ôm đoạn trường đi.

 

Hồn về lạ chỗ

Ngơ ngác trần gian

Ngồi ôm bia mộ

Ngậm ngùi nghĩa trang

 

Nhìn sau, nhìn trước

Ngại cả bóng mình

Thân tàn, đếm bước

Bên bờ tử sinh

 

Đặng Kim Côn 

(1979)

1994. DUYÊN Nhớ về một đoạn ghi

Duyên by Trương Vũ

ở lại nhé, Ngựa Ô thương mến

tôi sẽ đi và sẽ nhớ nơi này*

 

một đoạn ghi cho căn nhà mới
phamcaohoang.com

nhớ về "Đoạn Ghi Đêm Centreville".**

 

đời vẫn mãi hoài. những cuộc chia xa

có ở lại. có chia ly. giã biệt

có chốn xưa. ắp. kỷ niệm. đầy

để nhớ về. an ủi cũ, không tên

căn nhà xưa. biết bao thương mến

mỗi đoạn đời. có hạnh phúc. có xót xa

 

bên em. ấm áp. thương đau, cũ

đời quạnh hiu. hạnh phúc, em là

đời xót xa. nụ cười...ai vẫn nở

an ủi tôi, người thi sĩ của mộng mơ

em bên tôi, cuộc đời xinh đẹp quá

cho mỗi ban mai

khói café quyện hiên nhà...

 

ở lại nhé, ngựa ô thương mến

tôi sẽ đi và sẽ nhớ nơi này*

 

duyên

7.10.2017 

 

  * Chia tay Ngựa Ô, thơ Phạm Cao Hoàng.

** Đoạn Ghi Đêm Centreville, thơ Đinh Cường.

1993. PHẠM CAO HOÀNG Chia tay và thương nhớ Ngựa Ô

ở lại nhé, Ngựa Ô thương mến (1)
tôi sẽ đi và sẽ nhớ nơi này
nơi bạn bè tôi một thời ấm áp
chia cùng nhau nỗi buồn lưu lạc
nơi anh Đinh Cường viết Đoạn Ghi Đêm Centreville
nơi em trở về sau lần ngã gục
tôi dìu em lên những bậc thềm đớn đau và hạnh phúc
gần ba trăm ngày em mới tìm lại được những bước chân
mới biết quê người không chỉ có hoa hồng
mà có cả những cơn lốc dữ
mới hiểu không có nỗi buồn nào hơn nỗi buồn viễn xứ
nhớ và thương mây khói quê nhà
 
ở lại nhé, Ngựa Ô thương mến
tôi sẽ đi và sẽ nhớ nơi này
nơi những đêm mưa em cùng tôi nhắc chuyện ngày xưa
ngày xưa, ngày xưa, ngày em và tôi lang thang trong sương mù Đà Lạt
ngày xưa, ngày xưa, ngày em đạp xe chở con đi học
ngày xưa, ngày xưa, bữa ăn chín phần mười là bắp
đêm em nằm trằn trọc
vì không đủ sữa cho con
rồi cũng qua đi những tháng năm buồn
giờ nhớ lại
thôi thì cũng cứ cho là kỷ niệm
 
ở lại nhé, Ngựa Ô thương mến
tôi sẽ đi và sẽ nhớ nơi này
sẽ nhớ từng ngọn cỏ hàng cây
khu vườn phía sau nhà
và tiếng chim buổi sáng
những chiếc lá vô tình rơi trên mái tóc
tiếng cười của các con những chiều Chủ Nhật
chút khói cà phê quyện ở hiên nhà
và những giọt sương đêm
những giọt sương đêm em và tôi thấm đẫm
những giọt sương đêm dịu dàng như tiếng nhạc Cortazar (2)
 
Virginia, 17 June , 2013
 
(1) Ngựa Ô (Black Horse): tên một con đường ở thành phố Centreville, Virginia
(2) Ernesto Cortazar  (1940-2004) : nhạc sĩ dương cầm người Mỹ gốc Mexico. 

vậy là mình chia tay Ngựa Ô đã được một năm
nhớ Ngựa Ô là nhớ những ngày mùa đông rất lạnh
ba giờ sáng tôi và em ra trước nhà cào tuyết
gió tạt tê người lòng vẫn thấy vui
vì em vẫn đi bên cạnh cuộc đời tôi
và trong căn nhà nhỏ kia
có những mặt trời đang mọc
có tiếng dương cầm Giovanni như dòng suối mát
có tiếng hát Thái Thanh và Tình Hoài Hương
nhớ Ngựa Ô là nhớ con đường
đêm mùa thu tôi cùng em đi về phía hồ Thạch Thảo
tiếng xào xạc của lá vàng
và giọt sương trên vai áo
tôi thương Ngựa Ô và tôi thương em

vậy là mình chia tay Ngựa Ô đã được một năm
nhớ Ngựa Ô là nhớ những đêm bạn bè hát khúc sầu ca viễn xứ
nhớ Nguyễn Ngọc Phong và Gửi Em, Đà Lạt
nhớ Đinh Cường và Đoạn Ghi Đêm Centreville
nhớ Nguyễn Minh Nữu và Mênh Mông Trời Bất Bạt
nhớ Nguyễn Trọng Khôi và Giấc Mộng Trên Đồi Thơm
nhớ Ngựa Ô là nhớ con đường
in dấu chân bạn bè tôi từ những nơi xa xôi có khi là nửa vòng trái đất
ngồi bên nhau giọt rượu cay trong mắt
ngồi bên nhau cùng nhớ một quê nhà
quê nhà thì xa mây thì bay qua
đời phiêu bạc như những đám mây trôi giạt
nhớ Ngưa Ô là nhớ những bàn tay ấm áp
tôi thương Ngựa Ô và thương bạn bè tôi
 
Virginia, 1 August , 2014

Ảnh: Đường Ngụa Ô (Black Horse) - Photo by PCH

1992. ĐINH CƯỜNG Đêm nào

 

Họa sĩ Đinh Cường - Ảnh Phạm Cao Hoàng, Centreville (VA), 2012

Nhà ở đường Ngưa Ô

đêm nào ngồi uống rượu

nhớ một bình hoa vàng

nhớ giọng nói chị Yến (*)

nay về rừng Scibilia

mướt xanh một đồng cỏ

con đường mòn sau xóm

bóng người đi như tranh

những bức tranh ấn tượng

mây và nhiều mây bay

nhìn mây mà nhớ nắng

nắng trên đồi Golgotha

nhà ở đường Ngưạ Ô

bạn đi mà nhớ thế

đã làm hai bài thơ

ấm thêm tình bè bạn

tôi rời xa Lạc Lâm

năm mươi năm còn gì

một chút tình thơ dại
đốm lửa nào bay đi ...

Virginia, Aug 4, 2014
ĐINH CƯỜNG

(1939-2016)

(*) Nguyễn Ngọc Yến, người bạn đời của nhà văn Trần Hoài Thư

Sơn dầu Đinh Cường, 13" x 13", 2013

Mây trên thung lũng Fox - Ảnh Phạm Cao Hoàng

1991. NGUYỄN MINH NỮU Phạm Cao Hoàng, Hào Sĩ Đất Phương Nam

Ba mươi chưa hỡi người tuổi trẻ…

 

Đó là câu thơ mở đầu một bài thơ của Phạm Cao Hoàng. Khi đọc bài thơ này vào năm 1971 trên tạp chí Ý Thức, tôi rất xúc động. Lúc ấy tôi đang ở Đà Lạt và tôi không biết gì về tác giả ngoài cái tên đọc trên báo. Bài thơ tôi không thuộc hết, chỉ nhớ bốn câu và cái cái tên Phạm Cao Hoàng.

 

ba mươi chưa hỡi người tuổi trẻ

mà trông như tóc đã hoa râm

chân đã mỏi trên đường phiêu lãng

cuộc bể dâu vùi dập biết bao lần

 

Những năm tháng cao điểm của chiến tranh, cao điểm một thời tuổi trẻ khắc khoải, chúng tôi sống như trong một chảo lửa vào đầu thập niên 70 ở Việt nam hồi đó. Câu thơ thường dội lên trong lòng tôi mỗi ngày, trằn trọc mỗi đêm và làm tôi nhớ đến bây giờ.

 

Không hiểu bài thơ đó Hoàng viết cho mình, hay viết cho một người bạn nào, nhưng tôi mường tượng ra Hoàng gửi cho tôi, hoặc những người giống như tôi đầy rẫy trên đất nước này vào thời  bấy giờ. Năm đó tôi 21 tuổi.

 

Chúng tôi không có bất kỳ một liên lạc gì với nhau, chiến tranh càng lúc càng lan rộng, tôi lưu lạc nhiều nơi trên cao nguyên, Ban Mê Thuột, Nha Trang, Kon Tum, Pleiku và sau 1975 thì về lại Sài Gòn mưu sinh. Cái thời văn nghệ thơ văn cũng chìm đắm đâu đó trong sâu thẳm. Tới năm 1995, rời Việt Nam qua định cư ở Hoa Kỳ với một thân thể kiệt quệ, trí óc mỏi mòn và gánh nặng cơm áo di dân. Vào khoảng 2005, tức là hơn 30 năm sau khi tôi đọc bài thơ đó, bất ngờ tôi nhận được một cú điện thoại lạ :

- Có phải Nguyễn Minh Nữu đó không?

- Vâng là tôi, xin lỗi ai đầu dây?

– Là Phạm Cao Hoàng đây…

Tôi ngạc nhiên trong một giây rồi hỏi lại:

- Là nhà thơ Phạm Cao Hoàng?

– Đúng rồi.

- Ủa, sao ông có số điện thoại của tôi? 

1990. PHẠM CAO HOÀNG Thơ Tặng Người Tuổi Trẻ

T H Ơ   T H Ờ I   C H I Ế N   T R A N H

Phạm Cao Hoàng by Trương Vũ (2020)

 

ba mươi chưa hỡi người tuổi trẻ

mà trông như tóc đã hoa râm

chân đã mỏi trên đường phiêu lãng

cuộc bể dâu vùi dập biết bao lần

 

tàn giấc mộng tỉnh ra mới biết

đời buồn tênh vẫn cứ buồn tênh

đời trăm năm chìm sương khuất khói

sẽ tan tành như cát bụi phù vân

 

có lúc vỗ lưng bầu rượu cạn

dang tay mời tri kỷ uống cùng

chiều kia đứng bên cầu soi bóng

mới biết mình áo rách đã bao năm

 

sớm tinh sương nghe chim sáo hót

à thì ra thu đã sắp tàn

thu mây bay thu gió về hiu hắt

thu lá vàng rụng suốt mấy mùa tang

 

bầu rượu cạn cạn bầu rượu cạn

tàn đêm sương ngất ngưởng một mình

phút cuồng nộ đập tan chí khí

hồ vinh danh ta đã vô danh

 

hồ trăm năm thét lời bi tráng

nhìn non sông một thuở ngậm ngùi

gió bắc phương tạt ngoài biên giới

lửa tây phương cháy đỏ một trời

 

có khi đẩy bạo tàn một phía

đoạn mời người thù tạc cùng ta

say một giấc mộng đời tan nát

mấy năm trời còn đây chén hoàng hoa

 

mấy năm ròng lang thang lếch thếch

ngó lại mình còn đâu nữa ngày xưa

thân tàn tạ như thu vàng xác lá

nửa đời người như một giấc mơ

 

ô ta sống trên trời hay dưới đất

ha ha ha đời có chi vui

sông với núi sầu che lấp kín

nửa đời ta một bóng ta thôi

 

1971