Số
80 Quan Thánh
Phần
I
Quan
Thánh hay Quán Thánh?
Trước
khi vào bài, chúng tôi muốn trả lời câu hỏi: Quán Thánh hay Quan Thánh?
Tây
Hồ, xưa là Lãng Bạc. Lý Thánh Tông (1023-1072) dựng hành cung ở đây, gọi
tên là Dâm Đàm, nhà Lê đổi thành Tây Hồ[1].
Trong
bài Tụng Tây Hồ phú của Nguyễn Huy Lượng (1750-1808), cựu thần nhà Lê,
sau theo Tây Sơn, làm khoảng năm 1800, vịnh cảnh Tây Hồ đồng thời ca tụng công
đức nhà Tây Sơn[2],
có hai câu, nói đến quán Trấn Vũ và bia [ở chùa] Trấn Quốc, sau đây:
"Đền
Mục-lang hương hỏa chẳng rời, tay lưới phép còn ghi công bắt hổ; quán
Trấn-vũ nắng mưa nào chuyển, lưỡi gươm thiêng còn để tích giam rùa.
(…)
Toà
kim-liên sóng nổi mùi hương, bia Trấn-quốc tưởng in vùng tĩnh phạm; hàng
cổ thụ gió rung bóng lộc, tràng Phụng-thiên nhận sẵn thú Nghi Vu.
Dấu
Bố-cái rêu in nền miếu, cảnh Bà-Đanh hoa khép cửa chùa".
Phạm
Thái (1777-1813) – con Thạch Trung Hầu Phạm Đạt, cựu thần nhà Lê, hai cha con
đều cầm quân chống lại nhà Tây Sơn, nhưng thất bại – sáng tác bài Chiến Tụng
Tây Hồ phú, nói lên cảnh điêu tàn của Hà thành thời Tây Sơn, đồng thời mắng
Nguyễn Huy Lượng là người phản bội, thờ hai chúa. Phạm Thái viết lời dẫn như
sau:
"Năm
canh thân [1800] mùa hạ, ta đến chơi với bạn ở Tràng An [Hà
Nội], nghe bạn ngâm bài "Tụng cảnh Tây-hồ". Hỏi ai làm bài ấy mà
hay thế? Bạn rằng: Chương lĩnh hầu Hữu-Hộ-Lượng [Nguyễn Huy Lượng] làm
ra. Ta rằng: Chao ôi! Hữu-Hộ-Lượng a! Xưa hắn làm tôi triều Lê, nay ra làm
ngụy, lại còn tụng Tây-hồ mà chẳng thẹn mặt, ghét đứa nịnh làm sao! Nhớ xưa có
bài thơ "chiến cổ" nay nhân bỉ kẻ làm bài tụng, ta cũng làm bài
"chiến tụng" để góp một chút trò cười với đời".
Chiến
Tụng Tây Hồ phú của Phạm Thái, có hai câu liên hệ tới
đền Trấn-võ (tức Trấn-vũ) và đường Quán Thánh (sau gọi là Quan
Thánh, gần đây đổi lại thành Quán Thánh):
"Lưới
Mục-lang au nát mất cả giường, gian chẳng bắt nữa hoài công bắt hổ; gươm
Trấn-võ chỉ còn trơ những sống, giặc không giam mà có sức giam rùa.
(…)
Ông
Đá dãi dầu hình tượng miếu; Bà Đanh vắng ngắt tiếng chuông chùa.
Nhà
tranh đua đều khấn bụt cầu ma, đường Quán Thánh khéo lăng nhăng lít
nhít; chợ xao xác những buôn hùm bán quỷ, mái Trường-lương nghe lếu láo ỷ
o"[3]
Bài
phú của Nguyễn Huy Lượng ca tụng cảnh Hà thành nhờ ơn Tây Sơn càng thêm hoa mỹ.
Bài phú của Phạm Thái, ngược lại, tả Hà thành điên đảo tàn tạ dưới thời Tây
Sơn. Cả hai đều là áng văn chương trác tuyệt, nhưng lời Phạm Thái cay đắng, mỉa
mai, thâm trầm hơn lời Nguyễn Huy Lượng.
Ngày
nay, vì ý niệm độc tôn vua Quang Trung, trở thành độc tôn Tây Sơn, mặc dù Quang
Toản không có công nghiệp gì, người ta ca tụng bài phú của Nguyễn Huy Lượng và
chê bai bài phú của Phạm Thái.
Phạm
Thái, cũng là nhân vật chính của Khái Hưng trong Tiêu Sơn tráng sĩ.
Theo
lời phú của Nguyễn Huy Lượng thì đền Trấn Vũ (hay Trấn Võ) ngày trước là
quán Trấn Vũ. Theo lời phú của Phạm Thái, con đường chạy
ngang qua quán Trấn Vũ được gọi là đường Quán Thánh.
Và
Đại Nam Nhất Thống Chí, ghi rõ quán Trấn Vũ dựng thời nào, thờ ai:
"Quán
Chân Vũ: ở phường Thụy Chương, huyện Vĩnh Thuận, thờ Trấn Thiên Chân Vũ Đại Đế
dựng đời Lê Vĩnh Trị [Lê Hy Tông, niên hiệu Vĩnh Trị,
1678-1680], lại đúc tượng đồng cao 8 thước 2 tấc, chu vi 8 thước 7 tấc, nặng
6.600 cân, rất linh ứng. Nguyên tên là quán Trấn Vũ, bản triều năm Minh Mệnh
thứ 2 [1821], vua Bắc tuần, cho 50 lạng bạc, năm thứ 21 [1840]
đổi tên hiện nay."[4]
Chân
Vũ Đại Đế là vị thần trong huyền thoại Trung Quốc, trấn giữ sao Bắc Cực, còn
gọi là Bắc cực tinh quân. Với Việt Nam, Chân Vũ giúp An Dương Vương diệt tinh
(quái vật) ở Tây Hồ.
Sau
hòa ước Giáp Thân (1884), nước ta chịu sự bảo hộ của nước Pháp, Hà Nội là đất
nhượng điạ, nên họ thay đổi tên đương phố thành tên Pháp, bắt đầu từ cuối thế
kỷ XIX, và có lẽ trong thời kỳ này, họ đã đổi tên đường Quán Thánh thành Le
Grand Bouddha.
Báo
Phong Hóa số 123 (9-11-34) quảng cáo: Kể từ 1-11 tòa báo Phong Hóa dọn lại
số 80 đường Quan Thánh (80, Avenue du Grand Bouddha). Như vậy, hai tên
Pháp-Việt được dùng song song cho tới năm 1934 chăng? Những số báo Phong Hóa kế
tiếp vẫn còn đề tên Le Grand Bouddha, phải đến Phong Hóa số 127 (7-12-34), mới
chuyển hẳn sang tên Việt: 80 đường Quan Thánh.
Từ
đó về sau, trên Phong Hóa Ngày Nay, địa chỉ tờ báo luôn luôn đề: 80 Quan
Thánh. Và đối với người Hà Nội, tên đường Quan Thánh vẫn còn giữ đến năm
1954.
Vì
thế chúng tôi giữ nguyên cách viết này trên Phong Hoá Ngày Nay.
Sự
khó khăn khi tìm tài liệu về Khái Hưng
Thư
Trung trong bài Khái Hưng, thân thế và tác phẩm, soạn cho báo Văn số 22
(15-11-64) tưởng niệm Khái Hưng, đã viết: "Tìm hiểu thân thế Khái Hưng
là một việc khó. Khó vì tài liệu rất hiếm, sơ sài hoặc khó tin. Khó vì những
người sống gần gũi với Khái Hưng hiện nay không có được mấy người, trong số lại
có những người, vì lý do này hay nguyên cớ khác, không muốn viết về người đã
khuất"[5].
Nhà
văn Nguyễn Thạch Kiên (1926-2008) đến Hoa Kỳ cuối năm 1992, theo diện HO, mất
ngày 13-12-2008 ở California, là đồng chí và đàn em Khái Hưng, cũng là người
sưu tầm và giữ được nhiều tài liệu về Khái Hưng, đã giúp Trần Đình Phong, thực
hiện báo Văn số 22, tưởng niệm Khái Hưng. Nguyễn Thạch Kiên cho biết: "Ngay
từ năm 1945-1946, và sau ngày toàn quốc khói lửa, tôi vẫn còn được "quản
lý "một số tài liệu quý, có cả những bài Khái Hưng viết. Tôi còn được biết
thêm là ngay từ hồi đó, Khái Hưng đã dịch xong toàn bộ cuốn "Liêu trai chí
dị" của Bồ Tùng Linh và đã cho một thân hữu mượn. Người bạn đó là ai, hiện
[1966] còn giữ nguyên bộ "Liêu trai chí dị" của Khái Hưng như
lúc văn sĩ cho mượn nữa hay không, tôi xin miễn kể. Câu chuyện đã trở thành
riêng tây và đã đi vào quá khứ "im lặng như một nấm mồ" rồi[6]."
Sang
Hoa Kỳ 1992. Năm 1997-1998, Nguyễn Thạch Kiên in bộ sách Khái Hưng, Kỷ vật
đầu tay và cuối cùng, 2 cuốn, Nxb Phượng Hoàng, California[7].
Bộ
sách này tập hợp tiểu thuyết đầu tiên Hồn bướm mơ tiên cùng với những truyện
ngắn và kịch bản cuối cùng của Khái Hưng đã in trên hai tờ Việt Nam và
Chính Nghiã trong hai năm 1945 và 1946, giúp ta biết rõ hoàn cảnh chính trị và
nhất là tư tưởng của Khái Hưng trong hai năm cuối đời.
Ngoài
ra, Nguyễn Thạch Kiên còn cổ động các đồng chí trong Quốc Dân Đảng, ai còn giữ
được kỷ niệm gì về Khái Hưng thì viết ra, vì vậy, bộ sách này hữu ích cho những
ai muốn nghiên cứu về con người Khái Hưng, tìm hiểu toàn diện nhà văn, nhà trí
thức, nhà cách mạng.
Khi
sang California nói chuyện về Tự Lực văn đoàn, năm 2002, chúng tôi được ông
trao tặng bộ sách quý này, đến nay đã mười chín năm. Vì hoàn cảnh thiếu thốn tư
liệu ở hải ngoại, chúng tôi đã không thể làm gì được, trước khi sưu tập Phong
Hóa Ngày Nay được đưa lên thư viện điện tử năm 2012, bốn năm sau khi Nguyễn
Thạch Kiên qua đời.
Viết
chương sách này chúng tôi không khỏi ngậm ngùi tri ân ông, nhờ sự sưu tầm của
ông mà chúng ta có thêm một số tài liệu mới, so với năm 1964, khi báo Văn số 22
ra đời, đặt mốc đầu tiên cho việc nghiên cứu Khái Hưng.
Một
câu của Nguyễn Thạch Kiên làm tôi chú ý khi mở đầu tập sách:
"Địa
điểm 80 phố Quan Thánh, Hà Nội là một ngôi biệt thự lịch sử không những của nền
văn học Việt Nam cận đại (1930-1946) mà còn là trụ sở của các lực lượng cách
mạng "vì quốc gia dân tộc Việt Nam" suốt từ đầu thập niên 30 đến cuối
năm 1946 nữa[8]."
Câu
này bắt buộc người nghiên cứu không chỉ bằng lòng với sự đọc tác phẩm Tự Lực
văn đoàn, mà còn phải tìm hiểu cơ sở hoạt động của họ, thì mới có thể
hiểu rõ tư tưởng của họ. Và 80 Quan Thánh là cơ sở chính.
Trước
khi tìm về 80 Quan Thánh, chúng ta nên trở lại cơ sở đầu tiên của Tự Lực
văn đoàn.
Đâu
là những cơ sở đầu tiên của Tự Lực văn đoàn? Đó là vấn đề chưa thể biết tường
tận. Ở thời điểm này, tôi chỉ xin đưa ra một số giả thuyết.
1 Avenue Carnot (Phố Phan Đình Phùng, tháng 12.2017)
Ảnh Nguyễn Huy Thiệp
Điạ
chỉ số 1 Avenue Carnot
Số
1 Boulevard Carnot là địa chỉ chính thức đầu tiên của tòa soạn Phong Hóa trong
hơn hai năm từ tháng 6-32 đến tháng 10-34[9].
Số
1 Boulevard Carnot còn là địa chỉ các nhà xuất bản:
Annam
xuất bản cục, nhà xuất bản đầu tiên của Tự Lực văn
đoàn, ra đời năm 1933, được quảng cáo trên Phong Hóa số 45 (5-5-33)[10].
Một
năm rưỡi sau, nhà xuất bản Đời Nay sẽ thay thế cho Annam xuất
bản cục, được quảng cáo trên Phong Hóa số 114 (7-9-34)[11].
Vậy
số 1 Boulevard Carnot là địa chỉ chính thức của Phong Hóa, của Annam
xuất bản cục và nhà xuất bản Đời Nay, trong hơn hai năm, từ 16-6-32 đến
19-10-34.
Địa
chỉ số 1 Boulevard Carnot sẽ bị bỏ hẳn, khi tòa soạn và trị sự dời về số 80
Avenue du Grand Bouddha (Quan Thánh), kể từ Phong Hóa số 124 (16-11-34).
Số
1 Boulevard Carnot, thực ra, chỉ là địa chỉ gửi thư và ngân phiếu; bởi vì trên
Phong Hóa, kể từ số 1, đều ghi: ngân phiếu và thư tín gửi M. Phạm Hữu Ninh,
quản lý Phong Hóa Tuần báo, số 1 đường Carnot, Hà Nội.
Tóm
lại, số 1 đường Carnot, không phải là nơi làm việc của ban biên tập, vì
không thấy ai nói đến nơi này như một tòa soạn thực thụ, mà có thể chỉ là nhà
ông Phạm Hữu Ninh.