Góc
đường Trần Hưng Đạo và Cộng Hòa đầu thập niên 1960.
Nguồn: Manhhaiflicks
Với những người khó tính thì Saigon chỉ
là thành phố với 11 quận ngày xưa. Nhưng với tôi, Saigon không chỉ có vậy, mà
bao quát hơn nhiều, chẳng những bao gồm 19 quận nội thành, 5 huyện ngoại thành
như nghị định năm 2003 của chính phủ, mà còn kể thêm rất nhiều tỉnh , thành phố
chung quanh từ phía bắc như Bình Long, Biên Hòa xuống tận cực nam như Rạch Giá,
Cà Mâu....ở đâu đó, mọi người có thể nói quê quán là một địa danh xa xa như Mỹ
Tho, Bình Chánh , nhưng trong nỗi nhớ thì lại mênh mông là nhớ Saigon.
Gia đình tôi cư trú ở khu Nancy. Khu
này có một cái chợ lâu đời và rất nổi tiếng là chợ Nancy, chợ nằm giữa ranh giới
quận 5 và quận 1, hai quận ngăn cách nhau bởi con đường Cộng Hòa , bây giờ gọi
là Nguyễn văn Cừ.
Chợ Nancy bây giờ đã giải tỏa, chỉ còn
một số người buôn bán lặt vặt ven đường, còn khu chợ cũ đã phá bỏ. Phía bên quận 1 là phường Cầu Kho,
phía bên quận 5 là phường Chợ Quán. Khu Nancy coi như mọi người mặc định là khu
dân cư bao quanh bốn con đường, phía mặt sông là Bến Hàm Tử, chạy song song là
đường Trần Hưng Đạo, đường Phan văn Trị, xa hơn nữa khoảng 700 mét là đường
Nguyễn Trãi. Còn cắt ngang là đường Nguyễn Cảnh Chân bên quận 1, rồi tới đường
Cộng Hòa , ranh giới giữa quận 1 và quận 5, song song nữa khoảng 700 mét là đường Nguyễn Biểu . Khu tứ
giác này giữa hai dịa danh Cầu Kho và Chợ Quán.
Trong hồi ký Mặc Khách Saigon của Tô Kiều
Ngân nhắc đến khu vực này vì có một thời ông cư ngụ tại đây đồng thời với Họa
sĩ Tạ Tỵ, nhạc sĩ Văn Phụng, nhạc sĩ Hoàng Trọng.
Nhắc đến Hoàng Trọng thì phải nói tới
điệu Tango. Trước Hoàng Trọng, Tango không thông dụng ở Việt Nam, không thông dụng
bởi vì không có bài hát hay, nên ít người hát và cũng từ đó không phổ biến tổng
quát. Hoàng Trọng chính là nhạc sĩ đưa
điệu Tango vào nhạc Việt, ngay bản đầu tiên viết điệu Tango là "Khúc Chia
Ly" do ông viết nhạc và Nguyễn Túc viết lời năm 1948 được phổ biến là một
khởi đầu cho liên tục nhiều ca khúc khác để được giới yêu nhạc gọi ông là Ông
Hoàng Tango của Việt Nam. Tôi gặp lại ông ở Hoa Kỳ khoảng năm 1996 tại một địa
điểm kỳ thú ở vùng Hoa Thịnh Đốn, đó là tư gia nhạc sĩ Nguyễn Túc. Một người bạn
thân của ông.
Nhạc sĩ Nguyễn Túc sinh năm 1923 tại Hà
Nội, dáng người thấp và nụ cười luôn nở nhẹ trên môi. Ông viết khá nhiều ca
khúc nhưng lại rất ít phổ biến, nên ông nổi tiếng nhờ chơi nhiều loại nhạc cụ
và rất am tường về hòa âm. Những bạn thời trẻ sinh hoạt âm nhạc cùng nhóm với
ông như Hoàng Trọng, Nguyễn Cầu, Đan Thọ, Văn Phụng , Nhật Bằng, Tạ Toàn ,
Thanh Hùng ....mà sau này khi cùng định cư quanh vùng Hoa Thịnh Đốn đã thường
xuyên có mặt ở nhà ông vào buổi sáng ngày thứ năm hàng tuần trong cái sinh hoạt gọi là "câu lạc bộ ngày thứ
năm" (Club du Jeudi) do Nguyễn Túc thành lập.
Nhà riêng của Nguyễn Túc thực ra chỉ là
một căn Apartement nhỏ nằm ở Arlington. Ông cư ngụ ở đó năm 1975 cho đến khi từ
trần, ngay trong khoảng thời gian đầu vừa định cư tại Mỹ, món ăn mọi người nhớ
đến nhiều là Phở. Lúc bấy giờ, vùng Hoa Thịnh Đốn không có một tiệm phở nào, và
công thức nấu được một nồi phở còn có vẻ bí truyền, hơn vậy, gia vị cho phở từ
rau húng quế, ngò gai , giá sống cho đến nước mắm còn là một cái gì đó khó kiếm. Nguyễn Túc biết nấu phở và biết chỗ tìm mua
được các gia vị cần thiết, mới đầu đo lòng yêu phở một cách đặc biệt ông đã tìm
kiếm và nấu thành công nồi phở cho gia đình, kế tới là bằng hữu của ông ......rồi
lan rộng ra tới những người yêu phở . Phở ông nấu và rất tự nhiên đưa ra cho những
người có mặt, tới trước ăn trước , tới sau ăn sau. Nhưng không phải ai cũng đến đó ăn được, vì
ông không tính tiền, cho nên phải là dân liên quan tới văn nghệ, thơ ca, nhạc họa, thì mới được vào
nhà. Số người tới ăn có khi lên tới ba chục người, và ai cũng kín đáo để lại
trên cái bàn nhỏ gần bếp một ít tiền để cho nồi phở tuần sau.
Ngoài khả năng âm nhạc, Nguyễn Túc còn
hai đam mê nữa cũng rất dễ thương là nhiếp ảnh và lưu giữ bài đăng báo. Nhiếp ảnh
là ông thường xuyên tham dự các sinh hoạt cộng đồng, một mình một máy ảnh ông
đi từ trước ra sau, lên sân khấu, vào hậu trường, đi vòng các bàn tiệc và đưa
máy lên nhắm vào một khuôn mặt nào bất kỳ , một hoạt động nào bất kỳ mà ông
thích và chụp. Nên nhớ là thời điểm từ 1975 đến 1995 lúc đó chưa có máy ảnh
digital, chưa có Iphone, Ipad nên máy chụp hình bằng phim và phải đi rửa , thế
rồi một sinh hoạt sau, ông gặp lại những người ông chụp, thỏa mái đưa ảnh. Người
nhận được ảnh cũng có thể thỏa mái cám ơn rồi bỏ đi, nhưng những người biết
ông, đều hiểu rằng phim phải mua, mà rửa ảnh cũng phải trả tiền nên bao giờ
cũng gửi lại ông một chút. Ông cũng không khách sáo, nhưng chỉ nhận đúng con số
ông cho là hợp lý : 2 đồng cho mỗi tấm ảnh, tấm nào không lấy, không tính tiền.
Cái đam mê lưu trữ bài đăng báo còn cầu
kỳ hơn. ông sưu tầm báo chí tiếng Việt, tiếng Pháp , tiếng Anh, trong đó có bài
viết nào giá trị về văn hóa hoặc ông yêu thích, ông cắt ra, và dán vào cuốn sổ
lớn kích thước cỡ ngang 40 cm , cao 60
cm, dầy cả tấc .....khi tôi tơi chơi vào khoảng năm 1996, thì trong nhà ông đã
có khoảng mười mấy cuốn như vậy.
Những người thường tới chơi đó vào ngày
thứ năm, ăn phở xong ít ai về liền, mà là trò chuyện tới chiều, có khi ngồi
lại ăn thêm một tô nữa buổi chiều. Những người
quen mặt ở đó như nhạc sĩ Văn Phụng, Nhạc sĩ Hoàng Trọng, Nhạc Sĩ Nhật Bằng,
Thi sĩ Vương Đức Lệ, thi sĩ Hoàng Song Liêm
người nào cũng ở lứa tuổi ngót nghét 80, vào buổi trưa, ngồi yên lặng
nghe các đại thụ của thơ ca và âm nhạc trò chuyện nhắc nhớ nhau một thủa Saigon
xưa thật thú vị vô cùng.
Ở đây không ai giới thiệu ai với ai, ai
biết ai thì ghé tới gần trò chuyện thôi. Có lần tôi bước vào, và ngồi ngay cái
bàn sát góc, cạnh một ông cụ rất quen mặt, tôi
ngần ngừ một chút rồi nhớ liền, cũng đã mấy mươi năm không gặp, ngày xưa ông cụ
gầy hơn, người thanh mảnh nhưng nhanh nhẹn, mái tóc bềnh bồng đi chiếc xe
Lambretta ở gần xóm với tôi, nay lớn tuổi, nhưng vẫn đôi mắt vẫn rất tinh thần.
Tôi thưa có phải bác Hoàng Trọng không? Ông cụ gật đầu đưa mắt nhìn tôi khá lâu
rồi nói thấy cậu quen quen mà chưa nhớ
ra.
Cháu ở gần nhà, ngày xưa có chạy qua
chơi với Hoàng Cung Fa...
Mặt ông cụ sáng lên à.......Xóm Lan
Chi....
-Dạ không phải, ngày xưa ở khu gần chợ
Nancy đường Cộng Hòa...
Ông cụ bật cười, cậu còn trẻ , nên
không biết đấy thôi, khu đó gọi là xóm Lan Chi, cái tên của Nguyễn Bính đặt đấy.
Hoàng Trọng là một tên tuổi lớn trong
nên âm nhạc Việt Nam. Những ca khúc Tango của ông như Dừng bước giang hồ, Hai
phương trời cách biệt, hoặc Tiễn bước sang ngang là những ca khúc in dấu vết
vào tâm khảm người nghe từ nửa thế kỷ trước. Mà tôi là một người yêu thích và
ngưỡng mộ từ thời trai trẻ. Dịp này nghe
Hoàng Trọng kể về một giai thoại đẹp của ca khúc Tiễn Bước Sang Ngang , Hoàng
Trọng kể rằng : Một hôm đang ngồi ăn ở một
nơi gần chợ Đà Lạt thì gặp một cô bé xinh xinh ngồi ăn với gia đình ở một bàn gần
chỗ tôi ngồi. Cô ngó tôi hoài và sau đó không biết đã bàn gì với ông bố và cô
đã từ từ sang bàn tôi và lễ phép hỏi có phải tôi là nhạc sĩ Hoàng Trọng ở Đài
Phát Thanh không? Tôi gật đầu: "Vâng". Nàng bèn nói:" Ba em mời
nhạc sĩ sang cùng bàn để nói chuyện cho vui, vì thấy nhạc sĩ đi có một mình và
sao buồn thế!". Tôi đã sang bàn gia đình nàng và sau đó đuợc biết Ông thân
sinh ra nàng là một nhà trí thức lớn và cũng là một chính trị gia nổi tiếng của
Sài Gòn! Ông có ý muốn mời tôi khi nào về Sài Gòn thỉnh thoảng ghé thăm Ông và
nếu có thể được, dạy con Ông hát và đàn guitar. Tôi cũng nhận lời ông trước mặt người đẹp nhưng sau khi về Sài
Gòn tôi bận liên miên. Vài ba tháng sau tôi mới đến thăm ông và mong gặp lại
nàng sau nhiều giấc mơ về nàng. Lúc đó, tôi biết nàng sắp thành hôn với một người
bạn đồng nghiệp của tôi... Thật là vỡ mộng! Và chuyện này tôi cũng chỉ nói lại
với bạn Hồ Đình Phương, người viết lời cho bảnnhạc Nhớ Về Đà Lạt của tôi. Và
sau đó, bản nhạc Ngỡ Ngàng và Tiễn Bước Sang Ngang cũng được thành hình và kỷ
niệm cho đến bây giờ ..."
Trở về với khu tứ giác xóm Nancy, nơi
đây ngày xưa có một cái rạch nhỏ chảy từ kênh Tàu Hủ chạy vào, gọi là rạch Bà
Đô.
Ca dao còn ghi lại :
Kể từ Rạch Sỏi trở vô,
Xóm Lá là chợ,thị Đô là cầu.
Cầu bà Đô nằm trên đường Hàm Tử, ngay khoảng ngã ba đường Cộng Hòa và Hàm Tử, bên dưới là con rạch
chảy yếu ớt quanh co giữa xóm nhỏ nghèo ra phía đường Trần Hưng Đạo....nhưng
khi tôi lớn lên, khoảng năm 1970 thì cái rạch đã chỉ còn nhỏ như một con mương
nước thải, dân cư chung quanh đã lấp dần từng khúc rồi mất hẳn.
Thời thơ ấu của tôi trong con hẻm này
và những con đường rợp bóng cây Trần Bình Trọng, Trần Hưng Đạo, Nguyễn Biểu.
Khu Cầu Kho dọc theo bờ sông là những căn nhà cổ lâu đời, theo lịch sử ghi nhận
thì tên Cầu Kho là do ngày xưa, thời mới mở dất phương Nam, dân cư thưa thớt,
triều đình nhà Nguyễn mới lập chín nhà kho để thu thuế suốt từ Gia Định, Mỹ Tho
cho đến Biên Hòa.
Cầu Kho là tên gọi của khu vực có Kho Quản Thảo
là kho được lập đầu tiên trong loạt 9 kho thu thuế. Dân cư cũng từ đó tụ tập cư
trú gần bên. Tác giả Lục Vân Tiên là cụ đồ Nguyễn Đình Chiểu chào đời năm 1822
tại làng Tân Khánh, phủ Tân Bình, huyện Bình Dương tỉnh Gia Định đã được các
nhà nghiên cứu đời sau xác định chính là khu vực Cầu Kho hiện nay. Tác giả TS Hồ Trường có viết một bài trên báo
Tuổi Trẻ kể lại : "Khu vực Cầu Kho
có gia đình họ Võ hứa gả con gái là Võ Phi Loan cho Nguyễn Đình Chiểu, nhưng
sau không gả vì Nguyễn Đình Chiểu bị mù lòa sau khi hay tin mẹ mất. Hồi làm ở Nhà truyền thống quận 1 những năm
1986-1987, đi thực địa khu vực Cầu Kho, chúng tôi ghé một con hẻm lớn ở đường
Trần Đình Xu – con đường trung tâm của phường Cầu Kho hiện nay, thuộc Q. 1,
TP.HCM), bà con tại chỗ chỉ chúng tôi vô một căn nhà xưa, cất theo lối năm
gian, hai chái, mái lợp ngói âm dương rêu phong, trong nhà còn nhiều đồ đạc cổ
xưa. Người
giữ nhà lúc đó chỉ là người làm còn chủ nhà thuộc dòng họ Võ đã định cư nước
ngoài. Người giữ nhà cho biết đó đúng là căn nhà xưa kia từng kết thông gia với
cha mẹ của nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu, nhưng sau đã từ hôn.".
Cũng trong khu Nancy, phía bên Chợ
Quán, còn lưu lại hai di tich lịch sử đáng nhớ, thứ nhất là nhà thờ Chợ Quán,
ngôi nhà thờ đầu tiên được xây dựng ở
vùng Chợ Lớn. Nhà thờ Đức Bà xây dựng năm 1877, nhà thờ Chợ Quán xây dựng
sau đó 10 năm , năm 1887. Cũng là kiến trúc Gothic, nhưng nhà thờ Đức Bà là được
xây dựng và trang trí nội thất là do Soái Phủ Nam Kỳ đài thọ, còn nhà thờ Chợ
Quán đầu tiên xây dựng do công sức đóng góp khá lớn của các giáo dân là dân di
cư từ miền bắc và miền trung mới vào định cư nơi vùng đất mới xây dựng lên. Có
truyền thuyết kể rằng khi đắp đất làm nền phải xử dụng cả bày voi dẫm đạp cho bằng.
Nhưng ngôi nhà thờ đó bị phá hủy vì chiến tranh nhiều lần, tới năm 1882, một vị
linh mục tên Hamm mới quyết định xây dựng lại nhà thờ mới là ngôi nhà thờ ta
nhìn thấy bây giờ. Khi ông mất, Linh mục Hamm được an táng trong nền thánh đường,
ngay trước bàn thờ Đức Mẹ.
Trong khuôn viên nhà thờ Chợ Quán, thời
trước 1975 có một trường trung học tư thục rất lớn là Trung Học Chí Thiện. Đây là Trường trung học đầu tiên ở Việt nam hồi
đó dạy theo chương trình mới , phía nữ có giờ học về May Thêu, Âm Nhạc, Nữ Công
Gia Chánh, phía nam có giờ học về Máy Móc Điện Tử. Bây giờ cơ sở vật chất đã đổi
thành trường tiểu học Trần Bình Trọng .
Còn nhớ, bên hông nhà thơ Chợ Quán có một
con hẻm lớn, xe hơi chạy vào được, trong đó có một lớp dạy nhạc với nhiều loại
nhạc cụ đời mới , và đám học sinh trường Chí Thiện học lớp buổi chiều có thể
nghe được tiếng các âm thanh nhạc cụ vang vọng của trống đàn đủ loại. Lớp nhạc
này của nhạc sĩ Trúc Giang quy tụ khá đông học trò, và rất nổi tiếng là nơi đào
tạo nhạc công ở Saigon. Con út nhạc sĩ Trúc Giang là Trúc Hồ, nối nghiệp ông và là một nhạc sĩ
tài ba với nhiều ca khúc nổi tiếng sau này.
Cách nhà thờ Chợ Quán vài trăm thước,
ngay ngã tư Trần Bình Trọng và Trần Hưng Đạo là một di tich mà tới giờ vẫn còn
hoang phế là khu nhà mồ của học gỉa Trương Vĩnh Ký. Học giả Trương Vĩnh Ký là
người có ba điều đặc biệt: 1/ là một người theo tây học , làm thông ngôn cho
phái đoàn Việt Nam qua Pháp đàm phán nhưng ngay đến cuối đời vẫn
không vào Pháp tịch. 2/ Một người Việt Nam thông thạo tới 26 ngôn
ngữ trên thế giới. và thứ ba là người chủ báo đầu tiên ở nước ta, khi ông đảm
nhiệm toàn quyền tờ "Gia Định Báo" vào năm 1869. Khi làm người quản trị toàn quyền "Gia Định Báo", Trương Vĩnh
Ký đưa ra ba chủ trương :
-Truyền bá chữ quốc ngữ trong nhân dân
-Cổ động tân học trong nước
-Khuyến khích nhân dân học chữ quốc ngữ.
Tờ báo là tờ báo của chính quyền Pháp, viết
bằng chữ quốc ngữ và chủ trương là nhắm vào nhân dân đó là lý do mà sau này cuộc
đời và sự nghiệp của Trương Vĩnh Ký, tâm huyết và những biên khảo rất giá trị của
Trương Vĩnh Ký bị đánh giá là thiếu bóng dáng của đất
nước quê hương.
Năm 2017, một tác phẩm công phu của Học
giả Nguyễn Đình Đầu được in ra. Tác phẩm : "Petrus Ký- Nỗi oan Thế Kỷ"
được xuất bản và đã phát hành được vài tháng , nhưng khi xin phép tổ chức ra mắt sách, trước thì đồng ý,
nhưng phút chót phải hủy bỏ. Cuốn sách không bị thu hồi và sửa chữa
nhưng coi như không được khuyến
khích. Nhà sử học Nguyễn Nhã là người được
dự trù làm diễn giả trong buổi ra mắt sách đó, đã nhận xét :
“Theo
tôi, một nhân vật như Trương Vĩnh Ký là một nhân vật rất đặc biệt, mà tôi vẫn
cho là tiêu biểu cho thân phận của người Việt Nam. Ông sống ở thời kỳ Pháp thuộc,
nơi đó lại là Nam kỳ, thuộc Pháp. Mà khi mình sống thời kỳ Pháp thuộc, mình sống
như thế nào trong giới học thuật đó, mà để mãi với thời gian thì đó là một vấn
đề rất quan trọng. Ông Trương Vĩnh Ký đã làm được điều đó. Những công trình
nghiên cứu và con người, nhân cách của ông là muôn đời.”
Một học giả đời sau là Vương Hồng Sển
khẳng khái nhận xét bậc tiền bối của mình : Trương
Vĩnh Ký, Trương Minh Ký, Huỳnh Tịnh Của là ba ông minh triết bảo thân, gần bùn
mà chẳng nhuốm mùi bùn, không ham "đục nước béo cò" như ai, chỉ say đạo
lý và học hỏi, sống đất Tào mà lòng giữ Hán, thác không tiếng nhơ, thấy đó mà mừng
thầm cho nước nhà những cơn ba đào sóng gió còn hiếm người xứng danh học trò cửa
Khổng.
Nằm trong khuôn viên mỗi bề khoảng hơn
trăm mét, chính giữa là một nhà mồ xây cao, cửa nhà mồ xây vào phía Trần Bình
Trọng, bên trong là ba ngôi mộ đắp bằng, chính giữa là Trương Vĩnh Ký, hai bên
một là phu nhân của ông nhũ danh Vương thị Thọ và người trưởng nam Trương Vĩnh
Thế. Ba ngôi mộ là ba phiến đá cẩm thạch, Thời gian đã làm các phiến đá có chỗ
rạn vỡ. Khi từ trần, Trương Vĩnh Ký để lại
121 tác phẩm tiếng Pháp và tiếng Việt, trong đặc sắc nhất là tập Truyện Đời
Xưa và Tác phẩm Kim Vân Kiều của Nguyễn Du lần đầu tiên được viết ra bằng chữ quốc
ngữ.
Chung quanh ngôi nhà mồ đã thành một
nghĩa trang gia tộc họ Trương, trong đó, có mộ con trai thứ của cụ là Trương
Vĩnh Ny, Tôi có tình bạn với Trương thị
Diệu là cháu nội cụ Trương Vĩnh Ny và có nhà cư trú
ngay trong khu đất mộ này nên
thời đi học rất nhiều lần chạy chơi trong khu vực nhà mồ này, Diệu chỉ ngôi mộ
thân phụ là cụ Trương Vĩnh Tích, mộ ông nội là cụ Trương Vĩnh Ny. Trong khuôn
viên nhà mồ còn có bốn gia đình trong dòng tộc cư ngụ và gìn giữ nhà mồ.
Viết về học giả Trương Vĩnh Ký (1837-
1898) Nhà văn Thanh Lãng nhận định: Trương
Vĩnh Ký không đạo mạo, không đài các, không cao kỳ; ông trai trẻ hơn, ông mới
hơn… Và nhờ ông, câu văn Việt được giải phóng khỏi những xiềng xích chữ Hán. Chủ
trương của ông chính là “cách nói tiếng An Nam ròng” và viết “trơn tuột như lời
nói”. Nếu đem phân tích theo ngữ pháp thì thấy lôi thôi, nhưng so với văn xuôi
khác ra đời sau ông 20, 30 năm, văn ông vẫn còn hay hơn, mạch lạc khúc chiết
hơn.
Cuộc đời , sự nghiệp của Trương Vĩnh Ký
còn quá nhiều tranh cãi khen chê ,nên các tác phẩm của ông vẫn chưa được nhìn
đúng giá trị và cũng vì vậy, nơi ông cư trú lúc sống và an táng lúc chết vẫn
chưa được bảo trì và tôn vinh như nơi ghi dấu một người được công nhận là nhà
Bác Học Ngôn Ngữ của thế giới từ năm 1874. Câu nói ghi trên nhà mộ bằng tiếng
Pháp : Fons vitae eruditio possidentis có nghĩa là "Tri thức là nguồn sống
cho ai sở hữu nó". Phải chăng câu đó như một lời tiên tri, nhắn gửi đời
sau là những gì ông viết xuống bằng tâm huyết yêu thương để truyền rao kiến thức
một đời thu thập, gửi tới người Việt sẽ chỉ có giá trị cho những ai hiểu được,
biết được và thụ nhận được những tri thức đó.
Khu Nancy nằm giữa đoạn đường từ Saigon
vô Chợ lớn, bây giờ khi đường Nguyễn văn Cừ mở rộng kéo dài từ ngã sáu Saigon ,
xuyên qua cầu Nguyễn văn Cừ để qua quận 8, chạy thẳng tới khu Trung Sơn qua quận
Bình Chánh, thì khu Nancy lại trở thành
một giao điểm
nối bắc nam đông tây của Saigon. Về lại nơi đây, ở lại nơi đây mấy ngày để gặp
lại biết bao bạn bè kỷ niệm của thời ấu thơ, phần sau sẽ kể tiếp.
Nguyễn Minh Nữu
Tháng 1.2018