Wednesday, August 5, 2020

1701. THÂN TRỌNG SƠN Về bài thơ "Ai da màu" của một "em bé Châu Phi"


Hai ba năm trở li đây thy xut hin trên mng internet mt bài thơ tiếng Anh vi nhan đề “ Who is colored ?” ( Ai da màu ? ). Bài thơ nhanh chóng đưc rt nhiu các trang web và blog đăng li, nguyên văn và kèm theo bn dch, vi nhng bình lun khen ngi tán thưng. Vn vn chỉ có 16 câu, vi mt li din đt gin d, dễ hiu, tác giả đã nói lên thân phn ngưi da màu vi tt cả cm xúc chân tht, thuyết phc ngưi đc bng nhng nhn xét tế nh, thông minh. Tôi ngưi da đen, sinh ra ri chết đi da tôi vn đen, nng mưa gió bão, vui bun lo sợ gì đi na tôi vn đen. Còn anh, sinh ra là ngưi da trng, vy mà qua nhiu trng thái tâm lý, dưnh hưng ca thiên nhiên thi tiết, da anh cứ thay đi, xanh đỏ trng hng đủ c, và khi chết thì xám xt. Vy sao anh gi tôi là da màu?

WHO IS COLORED?

When I born, I black.
When I grow up, I black.
When I go in sun, I black.
When I cold, I black.
When I scared, I black.
When I sick, I black.
And when I die, I still black.

And you white fellow
When you born, you pink.
When you grow up, you white.
When you go in sun, you red.
When you cold, you blue.
When you scared, you yellow.
When you sick, you green.
And when you die, you gray.
And you calling me CLORED ??

Khi sinh ra, tôi đen,
Khi lớn lên, tôi đen,
Khi ra nắng, tôi đen,
Khi thấm lạnh, tôi đen,
Khi lo sợ, tôi đen,
Khi đau ốm, tôi đen,
Và khi chết, tôi vẫn đen.

Còn anh, ngưi da trng,
Khi sinh ra, anh hng
Khi ln lên, anh trng,
Khi ra nng, anh đ,
Khi thm lnh, anh xanh.
Khi lo s, anh vàng,
Khi đau m, anh tái
Và khi chết, anh xám.
Và anh gi tôi là DA MÀU ??
(Thân Trọng Sơn dịch)
          
Bài thơ tự nó xng đáng vi nhng li khen ngi. Và nhng chú thích kèm theo li khiến nó ni tiếng hơn :

Written by an African Kid  
Nominated by UN as the best Poem of 2006
( do một Em bé châu Phi viết, được tổ chức Liên Hiệp Quốc bình chọn là Bài thơ hay nhất năm 2006. )

Tuy nhiên, thay vì vinh danh bài thơ, hai dòng chú thích trên khiến người đọc tỉnh táo đâm ra nghi ngờ vì những thông tin mơ hồ và phi lý chứa đựng trong đó.

- Em bé này tên họ là gì, mấy tuổi, là người nước nào trong số 54 quốc gia của châu Phi ? Hay chí ít là trong số 20/54 quốc gia có sử dụng tiếng Anh của châu Phi ? Sao không nói cụ thể ? Và có phải vì tác giả là một em bé nên bài thơ đã sử dụng một thứ tiếng Anh sai cả mẹo luật với những câu không có hoặc dùng sai động từ ? ( I black, you red, you blue…,  I/you cold, I/you sick, I/you born, you calling me … ).

- Tổ chức Liên Hiệp Quốc sao lại làm cái việc bình chọn thơ hay ? Cho dù không phải là một trong 6 cơ quan chính ( trong đó có Đại Hội Đồng, Hội đồng Bảo An, Hội đồng Kinh tế - Xã hội … ) mà chỉ là một tổ chức chuyên môn trực thuộc ( như Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn Hóa – UNESCO-  chẳng hạn ) thì cũng chưa hề nghe nói đến việc bình chọn thơ hay bao giờ.

- Dựa vào tiêu chí nào mà chọn được Bài thơ hay nhất ( của thế giới ) cho dù giới hạn ở chủ đề và ngôn ngữ ? Và sao chỉ có năm 2006, trước đó và sau đó là bài thơ nào ?

Những nghi ngờ nêu trên tất phải dẫn đến việc đi tìm văn bản gốc  và tác giả thực  của bài thơ.

Soi sáng bởi chủ đề tư tưởng của bài thơ và con số 2006 rất có ý nghĩa, cuộc tìm kiếm dẫn đến kết quả : văn bản gốc không phải là tiếng Anh mà là một bài thơ TIẾNG PHÁP, không phải của một em bé châu Phi vô danh mà của một nhà thơ của lục địa đen mà tên tuổi đã vang lừng khắp năm châu bốn biển : Léopold-Sédar Senghor. Nguyên văn bài thơ như sau :

POÈME À MON FRÈRE BLANC   
                                        
Cher frère blanc
Quand je suis né, j’étais noir,
Quand j’ai grandi, j’étais noir,
Quand je suis au soleil, je suis noir,
Quand je suis malade, je suis noir,
Quand je mourrai, je serai noir.

Tandis que toi, homme blanc,
Quand tu es né, tu étais rose,
Quand tu as grandi, tu étais blanc,
Quand tu vas au soleil, tu es rouge,
Quand tu as froid, tu es bleu,
Quand tu as peur, tu es vert,
Quand tu es malade, tu es jaune,
Quand tu mourras, tu seras gris.
Alors, de nous deux,

Qui est l’homme de couleur ?

THƠ GỞI NGƯỜI ANH EM DA TRẮNG

Hi ngưi anh em da trng,
Khi sinh ra, tôi đen,
Khi lớn lên, tôi đen,
Khi ra nắng, tôi đen,
Khi đau ốm, tôi đen,
Và khi chết, tôi sẽ đen.

Còn anh, ngưi da trng,
Khi sinh ra, anh hng
Khi ln lên, anh trng,
Khi ra nng, anh đ,
Khi thm lnh, anh xanh.
Khi lo s, anh tái,
Khi đau m, anh vàng
Và khi chết, anh xám.
Vậy thì, trong hai chúng ta,
Ai mi là ngưi DA MÀU ??
(Thân Trọng Sơn dịch)

Đc kỹ bn tiếng Pháp, so vi bn ( dch/ mô phng ? ) tiếng Anh, ta thy chỉ khác ở nhan đề và câu kết. Khổ 1 bài tiếng Pháp không có hai câu “ Khi thm lnh..., Khi lo s...” và khổ 2 khác ở hai tính từ  “ tái / vàng ” ở hai câu “ Khi lo s... , Khi đau m”.

Vy thì,Léopold-Sédar Senghor (1906-2001) là ai ?


Sinh năm 1906 ti  Joal, nưc Sénégal, L.S. Senghor đưc biết đến như mt nhà thơ đã xut bn trên 10 tác phm liên tc từ 1945, tt cả đu gn vi nn văn hóa da đen. Từ thi sinh viên, Ông đã cùng các bn chủ trương tờ báo « Sinh viên da đen »(Étudiant noir) và đưa ra khái nim « négritude »(thân phn da đen), mà Ông đnh nghĩa là tng thể các giá trị văn hóa ca thế gii da đen, như chúng đưc din đt trong cuc sng, trong nhng đnh chế và nhng tác phm ca ngưi da đen ». Năm 1983, Ông là ngưi châu Phi đu tiên đưc bu vào Vin Hàn Lâm Pháp (Académie française).


Léopold-Sédar Senghor  cũng là mt nhà chính tr. Ông tham gia chính trưng từ năm 1945 khi đưc bu làm đi biu ca (thuc đa) Sénégal ti Quc hi lp hiến Pháp. Dưi thi tưng de Gaulle, Ông tham gia chính phủ Pháp, năm 1955-1956 Ông là thứ trưng ti Phủ Thủ ng, năm 1959 là bộ trưng.Ông tng là thành viên y ban son tho hiến pháp Cng hòa Pháp thứ V (1958). Ngày 20/8/1960, Sénégal giành li chủ quyn, Léopold-Sédar Senghor trở thành Tng thng đu tiên ca nưc cng hòa non trẻ này và giữ cương vị đó trong năm nhim kỳ liên tiếp cho đến khi tự nguyn từ chc vào ngày 31/12/1980. Chính Tng thng đã sáng tác bài LeLion rouge (Sư tử đ), quc ca ca nưc mình 

…Cho dù kẻ thù đt cháy biên thùy ca chúng ta
Chúng ta đu đng lòng đng lên, vũ khí trong tay,
Mt dân tc vng nim tin thách thc mi gian khó,
Hết thy mi ngưi, già tr, gái trai,
Cùng ct cao li : Chết chứ không ti h !

Léopold-Sédar Senghor còn là mt nhà văn hóa hot đng không mt mi cho sự « đi thoi ca các nn văn minh nhân loi » thông qua vic xin dương ngôn ngữ Pháp giúp cho các dân tc xích li gn nhau để cùng phát trin. Ông là mt trong nhng sáng lp viên ca "Tổ chc hp tác văn hoá và kỹ thut" (ACCT), thành lp ngày 20/3/1970 ti Niamey (Niger),  tin thân ca Tổ chc Quc Tế Pháp ngữ (OIF) ngày nay.

Đến đây ta có thể « gii mã » con số 2006 trong chú thích ca « bài thơ AI DA MÀU ? » nói trên :  Năm 2006 là năm kỷ nim ln thứ 100 ngày sinh cLéopold-Sédar Senghor và Hi nghị Cp cao Pháp ngữ ( Sommet de la Francophonie ) ln thứ X hp ti Ouagadougou ( thủ đô Burkina Faso ) năm 2004 đã quyết đnh chn năm 2006 là năm Léopold-Sédar Senghor.  Trong ý nghĩa đó, vào năm này, tt cả các nưc trong Cng đng Pháp ngữ trên khp thế gii đã tổ chc hàng lot hot đng nhm vinh danh ngưi khi xưng và liên tc đóng góp vào sự phát trin ca tổ chc này.

Ti Canada, Quảng trường Léopold Sédar Senghor trong khuôn viên trường Đại học Montréal đưc khánh thành.

Cu Léopold-Sédar Sengho

Ti Paris, thủ đô nưc Pháp, cu đi bộ  Solférino (Passerelle Solférino) bc qua sông Seine ni libảo tàng Orsay ở bờ trái vvườn Tuileries ở bờ phi đưc đi tên là CLéopold-Sédar Senghor.

Hot đng ti Vit Nam cũng không kém phn sôi ni : gii thiu sách, din thuyết, đc thơ… Trong dp này, Bộ Bưu chính Vin thông phát hành con tem « Kỷ nim 100 n ngày sinh Léopold Sédar Senghor ». Các xe buýt ở Hà Ni đng lot dán áp phích in hình ông cùng câu: « Tiếp thu khác bit, hưng ti hòa đng ».


Nhà thơ, nhà chính tr, nhà văn hóa, vi tư cách nào, Léopold- Sédar Senghor cũng có nhng thành tu ni bt. Có thể n li ca Tng thng Pháp Jacques Chirac phát biu nhân tang lễ ca Ông cử hành ti Dakar vào ngày 29/12/2001 ( Ông qua đi 9 ngày trưc đó ti Verson , Normandie, Pháp) để tóm tt cuc đi Ông : « Nn thi ca mt mt bc thy, Sénégal mt mt chính khách, châu Phi mt mt linh tài, nưc Pháp mt mt bn hin » (  La poésie a perdu un maître, le Sénégal un homme d'État, l'Afrique un visionnaire et la France un ami. »

Tóm li, vì không ai ký tên dưi bài thơ tiếng Anh nên không thể kết lun đây là mt trưng hp đo văn. Có thể là mt « ngưi vui tính » nào đó đã dch bài thơ ca Léopold  Sédar Senghor ri tô vẽ thêm bng nhng chi tiết git gân để thử tài ngưi đc. Thôi thì «  hãy trả li César nhng gì ca César » vy.

THÂN TRNG SƠN
October 2014